مروری بر مبحث سلامت حرفه ایی و ایمنی در صنعت چاپ

مدیر سایت چاپینجا مقاله 21 مارس 2020

بحث ایمنی کار امروزه از آن‌رو اهمیت می‌یابد که هر ساله میلیون‌ها حادثه ناشی از کار در جهان اتفاق می‌افتد که برخی از این حوادث باعث مرگ‌ومیر و برخی دیگر موجب از کارافتادگی موقت یا دائم فرد می‌شود.

چاپینجاآنلاین: حوادث ناشی از کار علاوه بر آسیب‌های جسمی‏‏‏، زیان‌های اقتصادی هنگفتی نیز به جامعه تحمیل می‌کند؛ از این‌رو، کشورهای صنعتی، کوشش بسیاری برای ایمنی محیط کار در کشور خود صرف می‌کنند و معتقدند ارتقای سطح سلامت نیروی کار ماهر، موجب پیشرفت در توسعه‌یافتگی و همچنین نگهداری ثروت‌های ملی و مردمی‌ می‌شود. در این مقاله به اهمیت این موضوع در صنعت چاپ اشاره شده است.

اهمیت موضوع به حدی است که کمیته مشترک سازمان بین‌المللی کار (ILO) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) تعریفی از ایمنی کار ارائه داده است و هدف از بهداشت حرفه‌ای را به این شکل بیان می‌کند: «بهداشت حرفه‌ای عبارت است از علم و هنر تامین بالاترین سطح سلامتی برای کارگران، تطبیق کار با مقتضیات روحی و جسمی ‌آنان، حفظ سرمایه از طریق ایجاد محیط کار سالم، انتخاب کارگر مناسب برای هر کار، پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها و توجه به مشکلات کارگران و افراد وابسته به آنان، تا هر کارگر بتواند با برخورداری از حداکثر سلامتی و رفاه، برای جامعه‌ای که در آن به کار می‌پردازد، فردی مؤثر باشد.» اما اهداف مندرج در این تعریف در صنعت چاپ و محیط چاپخانه‌ها تا چه حد محقق می‌شود؟

مدیران چاپخانه؛ مسئول اصلی سلامت کارگران

مدیران چاپخانه‌ها همواره از سوی افراد جامعه، مسئول برقراری ایمنی و سلامت کارکنان شناخته می‌شوند و برنامه‌های ایمنی آنها می‌تواند از رهگذر ایجاد ساختار فیزیکی مناسب، خرید ماشین‌آلات و تجهیزات استاندارد، آموزش کارکنان، بازرسی محیط کار، ارزیابی خطر احتمالی و ارزیابی وقایع خاص گذشته با رویکرد اجتناب از تکرار آنها، سلامت حرفه‌ای را در محیط چاپخانه تضمین کند.

البته مدیران را مسوول حفظ بهداشت حرفه‌ای کارکنان دانستن چندان هم بی‌راه نیست، زیرا متخصصان علم مدیریت معتقدند که تنها 15 درصد از مشکلات و حوادث مجموعه‌های صنعتی ممکن است به وسیله کارکنــان حل و کنتـــرل شود، در صورتی‌که 85 درصد این مشکلات را می‌توان از طریق مدیریت مهار کرد.

از این‌رو لازم است که مدیران از زیان‌های مادی و معنوی ناشی از حوادث اعم از مستقیم و غیرمستقیم آگاهی داشته باشند و عواملی را که در کم کردن حوادث مؤثرند، به نحو مطلوب شناسایی کنند. در مجمــــوع، می‌تــــوان گفت عوامل اصلی در مدیریت ایمنی؛ برنامه‌ریزی ایمنی، سازماندهی ایمنی و فعالیت‌های آن، هدایت برنامه‌های ایمنی و کنترل عملکردها و نتایج حاصله است.

ایمنی؛ فرآیندی دو طرفه

با اینکه بر نقش کارفرما و مدیر در حفظ ایمنی محیط چاپخانه بسیار تأکید می‌شود، این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که تدارک محیط سالم و ایمن کار، یک فرآیند دو طرفه است و کارفرمایان و کارکنان باید در طراحی، استقرار و اجرای برنامه‌های بهداشت و ایمنی به‌طور دائم با یکدیگر همکاری داشته باشند.

به‌عبارت دیگر‏، ایجاد فضای سالم و ایمن کار مستلزم همکاری متقابل کارکنان و کارفرمایان است، زیرا بیشتر حوادث توسط افراد به وجود می‌آیند و تجهیزات نقش کمتری در آن دارند و تا زمانی که کارکنان از تجهیزات ایمنی، که کارفرمایان تهیـــه می‌کنند، استفاده نکنند، حوادث قابل کنترل نخواهند بود.

به هر حال، اگرچه برخی حوادث به دلیل شرایط ناایمن محیط کار به وقوع می‌پیوندد، در مواردی هم نوع رفتار کارگران و رفتار سازمانی عامل حادثه است که به‌نظر می‌رسد شناخت این عوامل در رعایت بیشتر ایمنی و پیشگیری از حوادث نقش به‌سزایی ایفا می‌کند.

علل حوادث را می‌توان در دو گروه زیر قرار داد که کارکنان و کارفرمایان توأمان در شکل‌گیری آنها نقش‌آفرین هستند.

الف) عللی که به شرایط مکانیکی، فیزیکی و نظیر اینها مربوط می‌شود، ازجمله:

-تمرکز ماشین‌آلات زیاد در فضاهای نسبتا کوچک که باعث تراکم نیروی انسانی و در نتیجه بروز حادثه می‌شود.
-عدم‌کفایت حفاظت مکانیکی در محیط کار
-معیوب بودن ابزار و وسایل (مثل از بین رفتن روکش‌های عایقی سیستم‌های برق، ترک‌خوردگی یا پوسیدگی نردبان، آب‌بندی نبودن لوله‌های آب و گاز و …)
-ایمن نبودن ساختار فیزیکی ساختمان، چه از لحاظ نامناسب بودن طرح ساختمان و چه مصالح ساختمانی
-آلودگی هوا به دلیل وجود گازهای سمی ‌و نبودن تهویه کافی

ب) عللی که به رفتار و عمل کارکنان مربوط می‌شود، مانند:

-ناآگاهی از شرایط حادثه‌آفرین و اثرات ناشی از آلودگی‌ها و راه‌های حفاظت و پیشگیری
-بی‌توجهی به روش صحیح کار
-عدم‌هماهنگی و انطباق دانش و توانایی جسمی ‌و روانی متصدیان با کار مربوطه
-تقسیم کار بیش از حد توان کارکنان
-شوخی کردن بی‌جا یا دعوا در حین انجام وظیفه
-عدم دقت در انتخاب موقعیت مکانی در حین کار
-استفاده نکردن از وسایل ایمنی مانند دستکش، روپوش، عینک و…
-توجه بیش از حد به افزایش سطح تولید

پیشگیری با شناخت حاصل می‌شود

اصولا «علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد». در محیط چاپخانه نیز می‌توان با به‌کار گرفتن تمهیداتی از بروز حوادث پیشگیری کرد که همان‌گونه که اشاره شد‏‌، توجه به ساختار فیزیکی و فضای چاپخانه و استفاده از وسایل و تجهیزات استاندارد ازجمله این تمهیدات است. آنچه در این میان اهمیت می‌یابد، شناخت حوادث محتمل و ممانعت از بروز آنها است؛ چرا که با توجه به نوع فعالیت، چاپخانه‌ها مجهز به تعدادی دستگاه از جمله دستگاه برش، دستگاه تیغ‌زنی و دستگاه چاپ هستند که استفاده از آنها بدون رعایت نکات ایمنی می‌تواند متضمن خطراتی باشد.

از دستگاه برش برای بریدن کاغذهایی که به‌صورت رول یا قطعات بزرگ هستند، استفاده می‌شود تا آن را به قطعات دلخواه و مورد نظر تبدیل کنند. این دستگاه به شکل گیوتین سنگین است و اندکی بی‌احتیاطی یا خستگی هنگام کار با آن می‌تواند حوادث ناگواری به‌دنبال داشته باشد.

از دستگاه تیغ‌زنی که شبیه دستگاه‌های چاپ است نیز برای شکل دادن صفحات مقوایی یا کاغذی برش‌خورده استفاده می‌شود، هنگام کار با این دستگاه نیز رعایت موارد ایمنی اساس کار است.

یکی دیگر از موارد خطر ممکن است هنگام تمیز کردن غلطک‌های فلزی دستگاه اتفاق بیافتد؛ زیرا دستگاه با دور آرام شروع به چرخیدن و کارگر با پارچه یا پنبه‌ای آغشته به بنزین اقدام به تمیز‌ کردن آن می‌کند، در صورتی‌که کارگر دچار خستگی یا بی‌احتیاطی شود احتمال دارد نقاطی از بدن یا البسه او در لابه‌لای غلطک‌ها گیر کند و بخش‌هایی از اعضای بدن او قطع شود. شستشوی غلطک‌ها با بنزین و متصاعد شدن بخارات آن در مجاورت قسمت‌های برقی دستگاه، منابع حرارتی دیگر، الکتریسیته ساکن، استعمال دخانیات و … نیز می‌تواند زمینه‌ساز بروز یک حادثه ناگوار باشد.

از نظر جنبه‌های مربوط به کارکنان نیز می‌توان با انتخاب صحیح کارکنان و سپردن کار به کاردان و تشخیص کارکنان مستعد سانحه در جهت پیشگیری از حوادث گام برداشت؛ زیرا تجربه نشان می‌دهد که برای بعضی کارکنان سانحه و تصادفات بیشتر پیش می‌آید که این گروه از کارکنان را اشخاص مستعد سانحه می‌نامند. البته علت این خصوصیت در اشخاص مختلف است؛ گاه به بی‌دقتی و بی‌نظمی‌ آنها مربوط می‌شود، گاه مسائل روانی باعث آن می‌شود و گاه مسائل خانوادگی و غیره. در هر صورت، ایــن‌گونه اشخاص باید شناسایی و بر کارشان نظارت بیشتری اعمال شود یا اینکه از کارهای نسبتاً خطرناک کنار گذاشته شوند.

عامل مهم دیگر، در کاهش سوانح‏، انتخاب صحیح متصدیان و آموزش و آشناسازی کارکنان با جنبه‌های مختلف ایمنی است. آموزش‌های ایمنی باید از بدو ورود یک متصدی جدید به کار آغاز و به‌طور مستمر ادامه یابد. آموزش ایمنی معمولاً به روش‌های مختلف ازجمله نمایش فیلم، سخنرانی، نصب پوستر و عکس انجام می‌شود و بدیهی است که آموزش کافی و مناسب تا حد زیادی از میزان تصادفات و سوانح می‌کاهد.

از سوی‌ دیگر، توجه و نظارت مداوم سرپرستان و برقراری نظم و کنترل اجرای مقررات ایمنی توسط کارگران نیز از اقدامات بسیار مفید در بالا بردن سطح ایمنی محیط چاپخانه است؛ چرا که بسیاری از سوانح از بی‌توجهی و زیر پا گذاشتن مقررات ایمنی ناشی می‌شود.

نکاتی که متضمن سلامت‌ حرفه‌ای در چاپخانه‌ها است

در چاپخانه‌ها با توجه به حساسیت کار، رعایت نکات ایمنی اهمیت ویژه‌ای می‌یابد که از مهم‌ترین این نکات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.با توجه به لزوم تهویه هوای چاپخانه‌ها و در نظر گرفتن خروج اضطراری ایمن و مناسب، ضروری‌ است که کارگاه‌های چاپ در طبقه هم‌کف مستقر باشند، بنابراین زیرزمین‌ها و طبقات فوقانی فضای مناسبی برای چاپخانه‌ها به‌شمار نمی‌‌آیند؛ مگر اینکه غیرمرتبط با طبقات دیگر و اماکن مجاور باشند و خروج اضطراری اصولی به تعداد کافی برای آنها طراحی شده باشد.

2.در صورتی که کارگاه چاپ برخلاف موازین و اصول ایمنی در زیرزمین مستقر باشد که تنها یک مسیر خروجی دارد، کوچک‌ترین مواد قابل اشتعال (و یا حتی غیرقابل اشتعال) نباید در مسیر خروجی به‌ویژه روی پلکان‌ها تا در خروجی وجود داشته باشد.

3.در صورتی که کارگاه‌های چاپ در زیرزمین مستقر باشند و پنجره یا دریچه‌ای مشرف به پیاده‌رو داشته باشند، خطر پرتاب شیء مشتعل یا ته‌سیگار روشن به داخل کارگاه وجود دارد. بنابراین ضروری است دریچه به نحوی تعبیه شود که خطر پرتاب ته‌سیگار روشن یا شیء مشتعل به داخل کارگاه وجود نداشته باشد و یا اینکه دریچه توسط توری فولادی ریزبافت از داخل حفاظ‌بندی شود.

4.یکی از موارد ایمنی بسیار مهم در کارگاه‌های چاپ، پیش‌بینی حداقل دو مسیر خروجی در دو ضلع مقابل یکدیگر است که به محوطه ایمن و بی‌خطر راه داشته باشند. در این راستا، در نظر گرفتن معابر طولی و عرضی مناسب مابین دستگاه‌ها و کاغذهای انبار شده نیز ضروری به نظر می‌رسد. ضمناً مساحت و فضای چاپخانه باید با میزان فعالیت آن متناسب باشد، به نحوی که از ازدحام کاغذ و دستگاه‌ها ممانعت شود.

5.سطوح پلکان‌ها باید از هرگونه آلودگی لغزنده پاکسازی شوند و عاری از عواملی باشند که موجب سرخوردن یا سقوط افراد می‌‌شود.

6.نظر به اینکه بخارات نفت و بنزین و همچنین غبار کاغذ و سرب سنگین‌تر از هوا هستند، خطر آلودگی بیشتر در سطوح پایین‌خواهد بود. از این‌رو، ضروری است کارگاه‌های چاپ مجهز به سیستم تهویه هوا (Vent) باشند و لزوماً این تهویه باید از سطوح نزدیک به کف صورت ‌گیرد، به‌گونه‌ای‌که هوای سالم جایگزین هوای آلوده شود و هوای آلوده توسط کانال‌های کاملاً ایزوله به خارج ساختمان (یا پشت‌بام) تخلیه شود و انتهای کانال‌ها مجهز به کلاهک مخصوص باشند.

7.چاپخانه‌های بزرگ باید مجهز به دستگاه عدل‌بندی پوشال باشند.

8.ارتفاع سقف و روشنایی‌های نصب شده در سقف، فضای شستشوی غلطک‌ها، انبارهای کاغذ و فضای حایل پیرامون دستگاه‌ها باید در حد استاندارد و ایمن باشد.

9.با وجود خطرات بالقوه حریق در پیرامون محل شستشوی غلطک‌ها ضروری است این محل در مکانی مستقل و در فاصله‌ای مناسب از هرگونه منابع حرارتی و جرقه‌زا قرار داشته باشد.

10.به لحاظ وجود بار اشتعال بالای موجود در صنعت چاپ و استفاده از مایعات سریع‌الاشتعال، استعمال دخانیات در محیط کارگاه و پیرامون آن به هیچ وجه مجاز نیست.

11.در کارگاه‌های چاپ وجود هرگونه منابع حرارتی روباز و روبسته در مجاورت دستگاه‌ها، بندیل‌های کاغذ، انبار تدارکاتی نفت و بنزین و کاغذ و محل شستشوی غلطک‌ها غیرمجاز و ناایمن است.

12.استفاده از منابع حرارتی مانند چراغ والور، علا‌ءالدین، هیتر برقی در مجاورت دستگاه‌ها و کاغذها برای گرمایش و پخت‌وپز و طبخ چای به هیچ‌وجه مجاز نیست و در صورت ضرورت باید از آبدارخانه‌های مستقل و ایمن برای این منظور استفاده شود.

13.نظر به اینکه اکثر کارگاه‌های چاپ مجهز به کمپرسور هوا هستند، انجام بازدیدهای مقرر برای اطمینان از سلامتی دستگاه و سیستم لوله‌کشی آن امری ضروری بوده و در ارتقای ضریب ایمنی محیط مفید خواهد بود.

14.پاک‌سازی مستمر محیط کارگاه از خرده‌های کاغذ و به‌ویژه کاغذها و پارچه‌های آغشته به روغن ضروری است، برای این منظور باید ظروف فلزی در بسته در دسترس قرار داده شود و در پایان کار روزانه محتویات این ظروف (ضایعات کاغذ و پارچه‌ها) به خارج از محیط کارگاه انتقال یابند.

15.ضروری است از تجمع بیش از حد کاغذ در کارگاه چاپ جلوگیری و کاغذ در حد مصرف روزانه در پیرامون دستگاه‌ها قرار داده شود و کاغذ‌های تدارکاتی در قسمت انبار تدارکات و در صورت نبود فضای انبار در محلی خارج از کارگاه چاپ نگهداری شوند.
16.با توجه به خطر گیر افتادن البسه و اعضای بدن در لابه‌لای چرخ‌دنده‌های گیربکس و زنجیر دستگاه‌ها ضروری است حفاظ این قسمت از دستگاه‌ها همیشه در سر جای خود نصب باشند و رعایت احتیاط در این خصوص به عمل آید.

17.هرگونه تعمیر و مرمت دستگاه‌ها و قسمت‌های مختلف کارگاه که نیاز به جوشکاری، سنگ‌زدن و حرارت‌دهی داشته باشد، باید با رعایت کامل موازین ایمنی و حتی‌الامکان خارج از محیط کارگاه چاپ صورت پذیرد.

18.کارگران باید از ماسک تنفسی مناسب، لباس‌های کار نخی و مقاوم و دستکش و کلاه و جعبه‌ کمک‌های اولیه استفاده کنند، ضمنا باید تحت معاینات پزشکی دوره‌ای قرار بگیرند و مصرف شیر را در دستور کار روزانه خود قرار دهند.

19.اختصاص ‌فضایی ‌مناسب ‌برای نگهداری ‌موقت ‌مواد ‌اولیه ‌مصرفی ‌نظیر ‌فیلم، ‌پلیت، ‌کاغذ ‌و ‌مواد ‌شیمیایی ‌ظهور ‌و ‌ثبوت ‌که ‌به ‌منظور ‌نیاز ‌هفتگی ‌یا ‌روزانه ‌از ‌انبار ‌اصلی ‌تحویل ‌گرفته ‌می‌شود ‌نیز ‌از ‌دیگر ‌ضروریات ‌است.

20.گروه دیگر از عوامل زیان‌آور رایج در چاپخانه‌ها عوامل ارگونومیک مانند بلند کردن و حمل اجسام سنگین، وضعیت‌های نامناسب بدنی و حرکات تکراری در اندام‌های فوقانی، استفاده مکرر از دست‌ها و حرکات بالاتر از سطح شانه و … هستند که مواجهه مکرر و طولانی مدت با هر کدام از این عوامل می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های عضلانی و اسکلتی شود.

نتایجی که می‌تواند قابل‌تعمیم نباشد

نتایج یک بازرسی نشان می‌دهد که برخی چاپخانه‌های موجود در تهران به‌لحاظ صرفه‌جویی اقتصادی در اماکنی با وسعت کم تأسیس شده‌اند که این امر موجب تراکم دستگاه‌ها در کنار یکدیگر و انباشتن مواد اولیه در آنها شده است.

بعضی کارگاه‌های چاپ نیز در زیرزمین‌ واقع شده‌اند که محدود بودن فضای آنها باعث تقلیل ضریب ایمنی این مراکز شده است.
از سوی ‌دیگر، برخی چاپخانه‌ها مملو از بندریل‌های کاغذ هستند و اضافات برش‌خورده‌ کاغذ در کف کارگاه و زیر دستگاه‌ها تجمع دارد، به‌علاوه‌ اینکه زیر این دستگاه‌ها به‌دلیل سیستم روغن‌کاری ماشین‌ها به‌شدت به روغن آغشته است که این دو عامل در کنار یکدیگر خطر بروز آتش‌سوزی را افزایش می‌‌دهد.

حتی دیده شده که در بعضی کارگاه‌های چاپ حجم انباشتگی کاغذ بیش از حد است و رفت‌وآمد و خروج از کارگاه را با دشواری همراه می‌کند.
با وجود بخارات متصاعده از مرکب چاپ، بنزین، نفت و ذرات غبار کاغذ و سرب در فضای چاپخانه‌ها، برخی از آنها فاقد سیستم تهویه مناسب هستند و خطرات بهداشتی و آتش‌سوزی آنها را تهدید می‌کند. بعضی کارگاه‌های چاپ نیز اقدام به نصب هواکش‌های الکتریکی کرده‌اند، اما این هواکش‌ها متناسب با نوع فعالیت و ابعاد هندسی کارگاه نیست.

به‌طورکلی، اغلب چاپخانه‌های تهران ساختار فیزیکی متناسب با نوع فعالیت خود را ندارند و محل کارگاه صرفا به لحاظ مقتضیات اقتصادی تهیه شده است.

در یک نگاه کلی، در شبکه سیم‌کشی برق چاپخانه‌ها نیز نقایص و مشکلاتی دیده می‌شود که انشعابات غیراصولی، عایق‌کاری ناقص، استفاده از سیم‌های نایلونی روکار، استفاده از لامپ‌های روشنایی مدادی یا التهابی و همچنین استفاده از کلید و پریزهای نامناسب و غیراستاندارد از جمله این نقایص است.